Weird Science

Albireo

English ver­sion is here

Na nie­bie let­nim króluje kon­ste­la­cja Łabędzia Cygnus - jed­nen z naj­bar­dziej roz­po­zna­wal­nych gwiaz­do­zbio­rów półk­uli półn­oc­nej. Two­rzy ją cha­rak­te­ry­styczny układ gwiazd przy­po­mi­na­jący krzyż, prze­cięty Drogą Mleczną. W miej­scu wyo­bra­ża­jącym dziób Łabędzia świeci Albi­reo (β Cyg), będąca jedną z naj­bar­dziej malow­ni­czych gwiazd podwój­n­ych widocz­nych przez ama­tor­skie tele­skopy.

Choć jej nazwa brzmi orien­tal­nie, Albi­reo nie ma (w odróżn­ie­niu od nazw wielu innych obiek­tów) korzeni w języku arab­skim. Ety­mo­lo­gia jest w tym przy­padku raczej nie­ja­sna. Chri­stian Ludwig Ide­ler doszu­ki­wał się jej źródeł w tłu­ma­cze­niu Alma­ge­stu Pto­le­me­u­sza doko­na­nym przez Gerarda z Kre­mony, gdzie kon­ste­la­cja Łabędzia Cygnus została nazwana jako Stel­la­tio Euri­sim, a w jej opi­sie użyto słów ab ireo. Co cie­kawe, grecki ory­gi­nał zawie­rał jedy­nie okre­śle­nie Ορνιθος αστερισμος (Orni­thos aste­ri­smos), czyli „gwiaz­do­zbiór ptaka”. Samo słowo ireo jest pro­ble­ma­tyczne - Ide­ler przy­pusz­czał, że Gerard pomy­lił nazwę Euri­sim z łacińską nazwą pew­nej rośliny, a kon­kret­niej pszo­naku Ery­si­mum (irio), choć forma ireo nie jest poprawna gra­ma­tycz­nie. Według Ide­lera, wyra­że­nie zostało błęd­nie odnie­sione do gwiazdy, a późn­iej przez doda­nie litery „l” - jakby była to nazwa arab­ska - prze­ksz­tałc­one w "Albi­reo". Sądził też, że Euri­sim było błędną tran­s­kryp­cją arab­skiej nazwy Urnis odno­szącej się do grec­kiego ory­gi­nału. Dopiero w 2016 roku Między­na­ro­dowa Unia Astro­no­miczna zatwier­dziła tę nazwę ofi­cjal­nie, choć wyłącz­nie dla głów­nego skład­nika, ozna­cza­nego jako β Cyg A. Tra­dy­cyj­nie jed­nak cały układ podwójny jest tak nazy­wany.

Według Ara­bów gwiazda była znana jako منقار الدجاجة‎ (ar. minḣār al-dajājah, czyli „dziób kury”), co jasno wska­zuje, jakiego ptaka widzieli oni w tym ukła­dzie gwiazd. Co może wyda­wać się zaska­ku­jące, inni wielcy astro­no­mo­wie sta­ro­żyt­no­ści, a mia­no­wi­cie Chińczycy nie włączyli Albi­reo do żad­nej z wyróżn­ia­nych przez sie­nie tra­dy­cyj­nych kon­ste­la­cji.

Dzięki dużemu kon­tra­stowi barw jej skład­ni­ków, Albi­reo ucho­dzi za jeden z naj­pięk­niej­szych ukła­dów podwój­n­ych. Dzięki temu, że na sfe­rze nie­bie­skiej są one odda­lone o około 35 sekundy łuku, to już nie­wielki tele­skop pozwala zoba­czyć ją jako dwie oddzielne gwiazdy: jedną o cie­płej, zło­to­żółtej bar­wie, drugą nato­miast błękitną niczym sza­fir.

Obser­wa­cje

03.07.2025, około godziny 22:30 - Jaworzno
warunki miej­skie, wysoki poziom zanie­czysz­cze­nia świa­tłem

Dzięki wyra­zi­sto­ści i cha­rak­te­ry­stycz­nej syl­wetce Łabędzia łatwo jest zna­leźć inte­re­su­jące nas gwiazdy (Fot.1).

Ilustracja
Fot. 1 – Układ podwójny Albi­reo;
A - bez ozna­czeń, B - z ozna­cze­niami

Pomiary odle­gło­ści do skład­ni­ków układu β Cyg wyka­zują istotne różn­ice. Jaśniej­szy skład­nik według danych z misji Hip­par­cos znaj­duje się w odle­gło­ści około 430 lat świetl­nych od Słońca, z nie­pew­no­ścią wyno­szącą 4,4%. Nato­miast now­sze pomiary sate­lity Gaia wska­zują, że drugi skład­nik leży zde­cy­do­wa­nie bli­żej, bo około 390 lat świetl­nych, przy nie­pew­no­ści rzędu 2,1%. Ze względu na tę roz­bieżn­ość trudno jed­no­znacz­nie stwier­dzić, czy obie gwiazdy są związane gra­wi­ta­cyj­nie. Gdyby jed­nak tak było, to okres ich wza­jem­nego obiegu musiałby być sto­sun­kowo długi i wyno­sić co najm­niej 75 tysięcy lat.

Jaśniej­szy skład­nik, czyli β Cyg A, jest jasnym olbrzy­mem typu wid­mo­wego K2 lub K3. Jego masa wynosi około 5 M☉. Tem­pe­ra­tura powierzch­niowa wynosi około 4400K i gwiazda ma wyraźnie widoczne, żółt­awo-poma­rańczowe zabar­wie­nie. Jasność obser­wo­wana to 3,05m, nato­miast abso­lutna wynosi około -2,57m. Co cie­kawe, β Cyg A sama w sobie sta­nowi układ spek­tro­sko­powo podwójny. Towa­rzy­szy jej gorąca gwiazda ciągu głów­nego typu B9 lub B9,5. Śred­nia odle­głość między skład­ni­kami tego układu to jedy­nie około 40 jed­no­stek astro­no­micz­nych, więc pod­czas obser­wa­cji optycz­nych jest on widoczny jako poje­dyn­cza gwiazda (roz­dzie­le­nie skład­ni­ków wymaga tech­nik spek­tro­sko­po­wych).

Skład­nik ozna­czany jako β Cyg B nie posiada nazwy wła­snej. To gorąca gwiazda typu wid­mo­wego B8, o tem­pe­ra­tu­rze powierzch­nio­wej około 12100K, jasno­ści 190 razy więk­szej od Słońca i masie około 3,3 M☉. Jej obser­wo­wana jasność to 5,1m. Szcze­gólną cechą tej gwiazdy jest eks­tre­mal­nie szybki obrót wokół wła­snej osi – jeden pełen obrót trwa zale­d­wie około 0,6 doby. W efek­cie wokół gwiazdy ist­nieje dysk gazowy, z którego pocho­dzą obser­wo­wane linie emi­syjne w jej wid­mie. W obser­wa­cji optycz­nej gwiazda ta ma wyraźnie błękitną barwę. Zasto­so­wa­nie optyki adap­ta­tyw­nej ujaw­niło, że rów­nież Beta Cygni B ma towa­rzy­sza: praw­do­po­dob­nie żółt­ego karła typu G2–G5, zbli­żo­nego do naszego Słońca.

Para­me­try foto­gra­fii 2:

  • Canon EOS 60D
  • suma­ryczny czas eks­po­zy­cji: 10 minut (stac­ko­wane - 20x30s kla­tek light, dark, flat oraz bias)
  • ISO: 1500
  • tele­skop w sys­te­mie Mak­su­towa (100/1400), eks­po­zy­cja w ogni­sku głów­nym
  • zasto­so­wano filtr, pozwa­la­jący na zmniej­sze­nie wpływu sztucz­nego zanie­czysz­cze­nia świa­tłem i świe­ce­nia atmos­fery
  • sta­tyw: gło­wica para­lak­tyczna z pro­wa­dze­niem w osi rek­ta­scen­cji, wyju­sto­wana metodą dry­fową z wyko­rzy­sta­niem ste­row­nika wła­snej kon­struk­cji.

Lite­ra­tura dodat­kowa:

Marek Ples

Aa