Podwójna Gromada w Perseuszu, Mgławica Serce, Mgławica Rybia Głowa, Mgławica Dusza i pobliskie gromady gwiazd
Perseusz Perseus to jeden z większych gwiazdozbiorów nieba północnego, dwudziesty czwarty co do wielkości wśród wyróżnianych współcześnie. Należy do grupy konstelacji jesiennych, najlepiej widoczny w szerokości geograficznej Polski podczas okresu jesiennego. Liczbę gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem określa się jako zbliżoną do 90. Należy do gupy 48 gwiazdozbiorów opisanych przez Ptolemeusza.
Według starożytnych Greków Perseusz był synem Zeusa i Danae, a jednocześnie jednym z największych herosów mitologii greckiej.
Władającemu miastem Argos królowi Akrizjosowi wyrocznia przepowiedziała, że zginie z rąk własnego wnuka. Po narodzinach Perseusza monarcha polecił zamknąć więc swą córkę Danae i jej syna w skrzyni, po czym wrzucić do morza. Miało to zapobiec sprawdzeniu się przepowiedni. Zeus jednak sprawił, że skrzynia została wyrzucona na brzeg wyspy Serifos. Tam rozbitkami zaopiekował się Diktys, brat rządzącego w owej krainie Polidektesa. Kiedy dorosły Perseusz w wyniku intrygi Polidektesa wyruszył w pozornie beznadziejną wyprawę po głowę straszliwej Meduzy (najmłodszej z Gorgon, jej siostrami były Steno i Euriale), której wzrok zamieniał każdego w kamień. Perseusz dzięki pomocy bogów, od których otrzymał przydatne podarki (od nimf skrzydlate sandały, torbę i hełm czyniącym go niewidzialnym, od Hermesa stalowy sierp oraz tarczę od Ateny), dopiął swego i udało mu się uciąć głowę Meduzy. Z krwi tej potwory powstał sławny skrzydlaty koń Pegaz, ujeżdżony potem przez Bellerofonta. Podczas powrotu przez Etiopię u brzegu morza uratował piękną księżniczkę Andromedę przed morskim potworem Ketosem (łac. Cetus - wieloryb). Następnie zabrał ją na Serifos jako małżonkę. Po przybyciu na wyspę odkrył intrygę i wykorzystując głowę Meduzy zamienił wszystkich dworzan wraz z królem w kamień. Następnie z żoną i matką powrócił do rodzinnego miasta Argos. Tam w czasie igrzysk olimpijskich przypadkowo trafił w głowę swojego dziadka, zabijając go i dopełniając przepowiedni. Po śmierci został wyniesiony przez bogów na niebo obok Andromedy Andromeda, jej rodziców Kasjopei Cassiopeia i Kefeusa Cepheus oraz Wieloryba Cetus i Pegaza Pegasus.
W granicach gwiazdozbioru Perseusza znajduje się wiele interesujących obiektów głębokiego nieba. O kilku z nich postaram się opowiedzieć przy okazji poniższych obserwacji.
Obserwacje
15.09.2020, około godziny 23:30 - Jaworzno
warunki podmiejskie, wysoki poziom zanieczyszczenia światłem
Tej nocy niebo było momentami nieco zamglone, a nawet pojawiały się na nim pojedyncze chmury. Nie zrażając się tym wyszedłem wieczorem do ogrodu, aby ucieszyć oko widokiem nocnego nieba. Po rozstawieniu potrzebnego sprzętu zauważyłem, że rejon Perseusza wydaje się być czysty od chmur, zamgleń czy innych przeszkadzających w obserwacjach wytworów naszej atmosfery. Dzięki temu udało mi się zebrać materiał, który po zestakowaniu dał efekt w postaci Fot.1.
Fotografia obejmuje rejon nieba blisko granicy gwiazdozbiorów Perseusza i Kasjopei (o czym upewnia nas obecność na niej zarówno Ety η Persei noszącej nazwę własną Miram, oraz Epsilona ε Cassiopeiae czyli Segina), tam gdzie wyobrażano sobie dłoń herosa dzierżącą miecz. Możemy na niej zobaczyć tak dużo interesujących obiektów, że trudno mi zdecydować, od którego właściwie zacząć.
NGC 663 (Caldwell 10) jest młodą gromadą otwartą znajdującą się formalnie w granicach gwiazdozbioru Kasjopei. Odkrył ją William Herschel 3 listopada 1787 roku i jest położona w odległości ok. 8 tysięcy lat świetlnych od Słońca. Zawiera około 400 gwiazd o wieku około 20-25 milionów lat. W gromadzie jest co najmniej pięciu tzw. błękitnych maruderów, czyli gwiazd, które są znacznie gorętsze i bardziej błękitne, niż inne gwiazdy gromady o tej samej jasności, przez co wydają się znacznie młodsze.
Podobnym do poprzedniego obiektem jest NGC 1027 z tym, że jest bliższa, bo jej odległość wynosi nieco ponad 3 tysiące lat świetlnych. Odkrył ją także Herschel. NGC 1027 to gromada otwarta w gwiazdozbiorze Kasjopei. Został odkryty przez Williama Herschela w 1787 roku. Jest widoczny pomiędzy dwiema mgławicami emisyjnymi, nie zachodzi jednak związek fizyczny między tymi obiektami. Najjaśniejszy członek gromady ma jasność 9,3m.
Interesującym obiektem jest także gromada otwarta Stock 2. Gwiazdy są w niej rozmieszczone dosyć luźno, a wymiary kątowe zbiorowiska dochodzą do 1°, czyli około dwa razy więcej niż w przypadku tarczy Księżyca w pełni. Gromada jest położona w odległości około 1050 lat świetlnych od nas. Przyjmuje się zwykle, że jasność całej gromady osiąga średnio 4,4m, ale już w dobrej lornetce (wystarczy 10x50, ale lepsza będzie np. 15x70) daje się rozróżnić około 20 gwiazd o jasności ~8m. Gromada ta wielu obserwatorom kojarzy się z widokiem schematycznie narysowanej postaci ludzkiej i bywa nazywana Mięśniakiem (ang. Muscle Man) lub Baletnicą (ang. Ballerina), jak to przedstawiono schematycznie na Fot.2.
Skupisko jest stosunkowo słabo zbadane. Wiek gromady szacuje się na 450 +/- 150 milionów lat, a średnia masa gwiazd w niej występujących to około 2,8M⊙.
Bardzo miłym zaskoczeniem okazał się fakt, że poza gromadami gwiazd na wykonanej w tak prosty sposób fotografii udało się uchwycić także aż trzy obiekty mgławicowe, a mianowicie Mgławicę Serce, Mgławicę Rybią Głowę i Mgławicę Duszę.
Mgławica Serce IC 1805 to obszar H II, a jednocześnie mgławica emisyjna znajdujący się w Ramieniu Perseusza (jednym z ramion spiralnych naszej Galaktyki). Mgławica ta kształtem przypomina symbol ludzkiego serca (Fot.3). Znajduje się w odległości około 7500 lat świetlnych od Ziemi i obejmuje obszar o średnicy około 200 lat świetlnych.
Jasne czerwone światło mgławicy jest emitowane przez wodór H2, jako najczęściej występujący we Wszechświecie pierwiastek. W centrum Mgławicy Serce jest położona gromada otwarta Melotte 15 - niezwykle młoda, bo nalezące do niej gwiazdy mają jedynie około 1,5 miliona lat. Gromada ta zawiera kilka jasnych gwiazd OB o masie blisko 50 razy większej od masy Słońca oraz wiele słabych gwiazd mających zaledwie ułamek masy naszej dziennej gwiazdy.
Tuż przy mgławicy serce jest położona Mgławica Rybia Głowa (ang. Fish Head Nebula) IC 179, będaca mgławicą emisyjną. Obiekt ten jest częścią złożonego obszaru formowania gwiazd, leżącego na granicy dużego obłoku molekularnego położonego wzdłuż Ramienia Perseusza Drogi Mlecznej.
Mgławica Dusza IC 1848 jest pod wieloma względami podobna do Mgławicy Serce - podobnie jak ona jest obszarem H II i mgławicą emisyjną. Znajduje się jednak nieco bliżej od nas, bo okołoo 6000 lat świetlnych od Ziemi. Nazwą IC 1848 określa się również powiązaną z Mgławicą Dusza gromadę otwartą odkrytą przez Edwarda Barnarda prawdopodobnie w późnych latach dziewięćdziesiątych XIX wieku. Gromada ta podświetla mgławicę, a jej jasność wynosi około 6,5m.
Podwójna Gromada w Perseuszu zajmuje czternastą pozycję w katalogu (Caldwell 14) zestawionym przez legendarnego astronoma-amatora i popularyzatora tej dziedziny wiedzy Alfreda Patricka Caldwell-Moore'a. Jest znana także jako Rękojeść Miecza lub h+χ Persei.
Podwójna Gromada jest utworzona przez dwie składowe gromady otwarte: NGC 869 oraz NGC 884.
Podwójna gromada Perseusza została po raz pierwszy skatalogowana już przez greckiego astronoma Hipparcha. Możemy być jednak pewni, że była obserwowana już znacznie wcześniej, ponieważ w odpowiednich warunkachten obiekt jest doskonale widoczny gołym okiem.
Obie gromady znajdują się w odległości ponad 7000 lat świetlnych od Ziemi, jednak względem siebie są położone bardzo blisko - ich wzajemna odległość wynosi jedynie kilkaset lat biegu światła. Kolejną cechą łączącą te gromady jest ich podobny wiek, który można ocenić na podstawie właściwości poszczególnych gwiazd należących do nich. Są one stosunkowo młodymi grupami - wiek NGC 869 możemy określić w przybliżeniu na 5,6, a NGC 884 na 3,2 miliona lat. Obie gromady w swym ruchu zbliżają się do Ziemi z prędkością nieco ponad 20km/s.
Każda z gromad zajmuje na niebie obszar o wielkości kątowej odpowiadającej wielkości Księżyca w pełni. NGC 869 jest jaśniejsza, bardziej zwarta i zawiera więcej gwiazd niż NGC 884. Większość gwiazd w gromadach jest niebieskobiała, ale w obrębie i w pobliżu NGC 884 znajduje się kilka czerwonych olbrzymów. Przez lornetkę można zobaczyć zakrzywiony warkocz gwiazd wybiegający w stronę omawianej uprzednio gromady Stock 2.
Podwójna Gromada w Perseusza znalazła swoje miejsce w literaturze. To właśnie stamtąd mieli zagrażać Ziemianom złowrodzy Demiurgowie w powieściach z cyklu Ludzie jak bogowie (ros. Люди как боги) radzieckiego pisarza Siergieja Sniegowa.
Parametry fotografii 1 (Fot.2 i Fot.3 stanowią jej wykadrowane fragmenty): Parametry fotografii 4:
Marek Ples